สำนวนนิราศในลิลิตตะเลงพ่าย

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรสทรงพระนิพนธ์ลิลิตตะเลงพ่ายขึ้นเป็นบทสดุดีเฉลิมพระเกียรติวีรกรรมของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ซึ่งทรงกระทำยุทธหัตถีมีชัยแก่พระมหาอุปราชแห่งกรุงหงสาวดี เมื่อ พ.ศ. ๒๑๓๕  แม้ว่าเนื้อเรื่องจะเกี่ยวกับการทำศึกสงคราม แต่วรรณคดีเรื่องนี้กลับมีรสวรรณคดีอย่างครบถ้วน ทั้งนี้ด้วยพระปรีชาสามารถของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ผู้นิพนธ์ 

                เป็นที่น่าเสียดายว่าสำนวนนิราศที่ไพเราะในลิลิตตะเลงพ่ายได้ถูกตัดทอนไปเมื่อเป็นบทเรียนในหนังสือเรียนภาษาไทย  จึงขอหยิบยกบางบทจากตอนพระมหาอุปราชคร่ำครวญถึงนางระหว่างการเดินทัพมาทำศึกกับกรุงศรีอยุธยา พอให้ได้สัมผัสความงดงามแห่งสำนวนนิราศ

ชมไม้ 

                                                            พระครวญพระคร่ำไห้                         โหยหา

                                                พลางพระพิศพฤกษา                                       กิ่งเกี้ยว

                                                กลกรกนิษฐานา-                                             รีรัตน์  เรียมฤๅ

                                                ยามตระกองเอวเอี้ยว                                       โอบอ้อมองค์เรียม ฯ

                                                             เฌอปรางเปรียบนาฏน้อง                    นวลปราง

                                                รักดั่งรักนุชพาง                                               พี่ม้วย

                                                ช้องนางเฉฏช้องนาง                                        คลายคลี่  ลงฤๅ

                                                โศกพี่โศกสมด้วย                                            ดั่งไม้นามมี ฯ

                                              เล็บมือนางนี้หนึ่ง                                               นขา  เรียมฤๅ

                                                                ต้องดั่งต้องบุษบา                                นิ่มน้อง

                                                ชงโคคิดชงฆา                                                     นุชนาฏ  เหมือนฤๅ

                                                เรียมระเมียรเดื่อปล้อง                                         ดั่งปล้องศอสมร ฯ

                                               ซ่อนกลิ่นกลิ่นแก้วซ่อน                                        นาสา

                                                                ตาดว่าตาดพัสตรา                               หนุ่มเหน้า

                                                สลาลิงเล่ห์สลา                                                    นุชเทียบ  ถวายฤๅ

                                                สวาดดั่งเรียนสวาทเจ้า                                        จากแล้วหลงครวญ

                                              สายหยุดหยุดกลิ่นฟุ้ง                                             ยามสาย

                                                                สายบ่หยุดเสน่ห์หาย                           ห่างเศร้า

                                                กี่คืนกี่วันวาย                                                        วางเทวศ   ราแม่

                                                ถวิลทุกขวบค่ำเช้า                                                หยุดได้ฉันใด

ชมนก

                                                              นางนวลนึกนิ่มน้อง                               นวลปราง

                                                จากพรากพรากจากนาง                                       หนึ่งนั้น

                                                พิราบพิลาปคราง                                                 ครวญแข่ง  ข้าฤๅ

                                                บัวว่ายบัวนุชปั้น                                                  อกน้องเรียมฤๅ ฯ

                                                              ก่แก้วคิดคู่แก้ว                                      กลอยใจ  เรียมฤๅ

                                                แสรกยิ่งแสรกหฤทัย                                           พี่เศร้า

                                                นกออกนึกออกไพร                                            พลัดแม่  เหมือนฤๅ

                                                ชมแขกเต้าคู่เต้า                                                   แขกน้องนานคืน ฯ

    

                                                                เนืองนกจับมิ่งไม้                                  เรียมยล

                                                คุมคู่อยู่ทุกตน                                                       ต่างร้อง

                                                ตูเดียวอดูรทน                                                       ทุกข์ทุ่ม  ทรวงนา

                                                ฤๅบ่มีเพื่อนพร้อง                                                พี่เพี้ยงอาดูร ฯ

                                                              เบญจวรรณวานเร่งร้อง                          เราบิน  ไปเฮย

                                                แจ้งที่แสนสุดถวิล                                               วากย์ว้า

                                                ยามกินบเป็นกิน                                                  กินโศก

                                                นอนดั่งนอนป่าช้า                                                ชอกช้ำทรวงสลาย ฯ

                                                              ไก้ฟ้าวานว่ายฟ้า                                     หาวหน

                                                หาสมรมายล                                                        เถื่อนท้อง

                                                เชิญชมพนารัญ                                                    เรียงรุ่น  รุกข์แฮ

                                                ชมพิหคเหินร้อง                                                  ร่ายไม้  ไขเสียง ฯ

                                                               พระโหยพระไห้ร่ำ                               รำจวน

                                                พลางพระคำนึงนวล                                            หนุ่มหน้า

                                                บเหือดบหายครวญ                                             ครางคร่ำ  อยู่แฮ

                                                พระแต่โศกแต่เศร้า                                             แต่สร้อยแสนทวี ฯ